लोकसत्तातून साभार
पुण्यनगरीत जायचं, राष्ट्र सेवादल कलापथकात आणि पी. डी. ए.मध्ये शिरायचं, पडेल ते काम करायचं आणि जमेल तसं शिकायचं; पण सांगली-मिरज सोडायचंच, असा निर्धार करून मी १९५९ मध्ये पुण्यात आलो. कलापथकाची दारं श्याम पटवर्धन, शाहीर लीलाधर हेगडे आणि निळू फुले यांच्यामुळे पटकन् उघडली. मात्र, पी. डी. ए.चं दार उघडायला तब्बल १२ वर्षांची तपश्चर्या करावी लागली. पुण्यात पी. डी. ए.चा प्रत्येक नाटय़प्रयोग, 'पुरुषोत्तम'च्या एकांकिका, राज्य नाटय़स्पर्धा या साऱ्या गोष्टींनी मी झपाटून गेलो होतो.
मी बी. एड्. करत असताना पी. डी. ए.चे श्रीधर राजगुरू यांचा माझा परिचय झाला आणि त्यांचं बोट धरून मी पी. डी. ए.मध्ये शिरलो. 'जब्बार पटेल एक नवीन नाटक करताहेत; तू संध्याकाळी ७- ७.३० च्या सुमारास गरवारे प्रशालेत ये,' असा त्यांनी मला निरोप दिला. तोवर जब्बार काय ताकदीचा कलावंत आहे, हे मी त्यांच्या ह्यजनावरह्ण, ह्यलोभ असावाह्ण, ह्यतू वेडा कुंभारह्ण, ह्यजादूगारह्ण, ह्यखून पाहावा करूनह्ण, ह्यअशी पाखरे येतीह्ण इत्यादी एकांकिका व नाटकांमधून जोखून घेतो. त्यांच्या एकतर्फी प्रेमातच पडलो होतो म्हणा ना! संध्याकाळी गरवारे शाळेच्या हॉलमध्ये गेलो तर माझ्याआधीच तिथं विशी-बाविशीची, गोरी-घारी २०-२५ पोरं जमली होती. कुणी काय, कुणी काय गाऊन दाखवलं. कुणी उतारा म्हणून दाखवला. मलाही काहीतरी म्हणून, करून दाखवायला सांगितलं गेलं. मी डाव्या कानावर हात ठेवून वसंत बापटांच्या महाराष्ट्राच्या पोवाडय़ातला काही भाग म्हणून दाखवला. आणि घरी परत आलो!
पुरुषोत्तम करंडक स्पर्धेच्या निमित्ताने फर्गसनमध्ये सतीश आळेकर आणि सुरेश बसाळे भेटले. त्यांनी सांगितलं- 'आपण ह्यघाशीराम कोतवाल' हे विजय तेंडुलकरांचं नाटक यावर्षीच्या राज्य नाटय़स्पर्धेसाठी पी. डी. ए.तर्फे करतो आहोत. तुझी निवड केली आहे. लवकरच तालमी सुरू होतील.'
तालमीचा पहिला दिवस आठवला की आजही माझ्या अंगावर काटा येतो.. दरदरून घाम फुटतो. सूत्रधाराची 'चुकलो बामणोजी, पाया पडतो बामणोजी, माफी असावी बामणोजी..' अशी छोटी छोटी संवादवजा वाक्यं म्हणताना तोंडाला फेस आला. आठ-दहा दिवस असा सिलसिला सुरू होता. सहकाऱ्यांची नाराजी त्यांच्या चेहऱ्यावर स्पष्टपणे जाणवू लागली. आज अखेरचा दिवस. 'जमलं तर ठीक, नाहीतर 'घाशीराम'ला अखेरचा रामराम!' अशी खूणगाठ मनाशी बांधूनच तालमीला गेलो. त्या दिवशी जब्बारला काय वाटलं कुणास ठाऊक; त्यानं आज आपण स्टँडिंग रिहर्सल घेऊ असं ठरवलं. चंद्रकांत काळे आणि मी असा भटजी-सूत्रधाराचा प्रवेश सुरू झाला आणि काय कळ फिरली देव जाणे- आम्ही दोघे मुक्तपणे वावरू लागलो. 'तिसरा तुझा बाप, चावला तुला साप' असे म्हणून चंद्रकांत निघाला आणि मी 'अगंगंगं! विंचू चावला' असं म्हणत एक पाय हाताने धरून नाचू लागलो. चंदूही माझ्याभोवती गरागरा फिरू लागला. 'अहो, तुम्ही सरदार, माडीवाले, गाडीवाले, घोडीवाले, कुठेजी चालले?' असे संवाद म्हणताना एका पायाची मांडी घालत जमिनीवर बसकन् मारली. 'गाढवाच्या लग्ना'तील दिवाणजीच्या भूमिकेतील जातिवंत सोंगाडय़ा वसंत अवसरीकरची ही सही सही नक्कल होती. त्या दिवशीच्या तालमीत अंगात काहीतरी संचारल्याचा भास होत होता.
दुसऱ्या दिवसापासून कृष्णदेव मुळगुंद घामटं निघेपर्यंत आम्हाला नाचवायचे. स्वत:ही नाचायचे. मग यायचे संगीतकार भास्कर चंदावरकर. त्यांनी नवीन चाली बांधून आणलेल्या असायच्या. मला सर्व प्रकारच्या गाण्यांची आवड; पण सूर कशाशी खातात, याचा पत्ता नाही. आता आली का पंचाईत! सूत्रधाराच्या तोंडी शास्त्रीय ठुमरीपासून ते लावणी, कव्वाली, कीर्तनापर्यंत सर्व प्रकारची गाणी! पुन्हा 'आऊट' होण्याची पाळी! पण दिग्दर्शक जब्बार पटेलने हा नो बॉल डिक्लेअर केला. मी वाचलो. जब्बारने एका सूत्रधाराचे तीन भाग केले. रवींद्र साठे, चंद्रकांत काळे यांना शास्त्रीय संगीताची भक्कम बैठक. त्यांच्या तोंडी त्या चालींची गीते. ते निळ्या पगडीतले परिपाश्र्वक आणि लोकगीतं, पोवाडा अशी मी बेसूर-भेसूर झालो तरी मला सांभाळून घेणारी कोरस पद्धतीची गाणी सर्व ब्रह्मवृंदाकडे- अशी योजना झाली.
तालमी रंगू लागल्या. सुरुवातीला तालमीला जायला टाळाटाळ करणारा मी आता कधी एकदा संध्याकाळ होते आणि नाच-गाणे आणि नाटकाची तालीम सुरू होते याची ओढ लागू लागली. अस्सल दारूडय़ाचे हात सूर्य डुबला की थरथरू लागतात आणि पावलं आपोआप गुत्त्याकडे वळतात तशी आम्हा सर्वाची अवस्था झाली. संध्याकाळी साडेसहा ते रात्री दोन-अडीच अशी अखंड तालीम जवळजवळ तीन- साडेतीन महिने सुरू होती. या काळात मी फक्त एकच दिवस गैरहजर होतो. तेसुद्धा वासुदेव पाळंदे यांच्या वडिलांच्या अंत्यसंस्कारासाठी गेलो होतो म्हणून! जब्बार दौंडहून यायचा. रात्री तालीम संपवून आम्ही परतत होतो. संभाजी पुलाच्या चौकात जब्बार थांबला आणि 'गौरी गेली, नाना राहिले, घाशीराम कोतवालने गौरीवियोगाचे दु:ख काळजात ठासले।' या ओळी साभिनय म्हणून दाखविल्या. एकदा लकी रेस्टॉरंटपाशी, 'राम्या, आता तू योग्य ट्रॅकवर आहेस. चालू ठेव. नंतर मी तुला अधिक बारकावे सांगतो,' असं म्हणून जब्बारनेच दिलासा दिला. रोज नवनवीन काही सुरू होतं. पहिला अंक बसायलाच विलंब लागला. दुसरा अंक त्यामानानं लवकर बसला. डॉ. मोहन आगाशे, रमेश टिळेकर, स्वरूपा नारके, मोहन गोखले, सुरेश बसाळे, रमेश मेढेकर, नंदू पोळ, आनंद मोडक, उदय लागू, चंद्रकांत काळे, रवींद्र साठे, सुषमा जगताप, अशोक गायकवाड, श्रीकांत राजपाठक, भोंडे.. किती किती जणांची नावे लिहू? असा मस्त संच जमला. नानाच्या लग्नाचा रंगमंचावरचा सीन तर मला वाटतं तासाभरात आकारला. ब्राह्मणांच्या लग्नात कोणकोणते धार्मिक विधी असतात, याची माहिती जब्बारने लिहून आणायला सांगितली. चंदावरकरांनी लोकगीताच्या परंपरेतील मस्त चाल करून आणली होती. तालीम सुरू झाली आणि चंदावरकरांनी मला सांगितलं- 'तालासुरांचा फारसा विचार न करता तुझ्या पद्धतीने बिनधास्त म्हण. चुकलास तर रवी, चंदू, आनंद आणि आख्खा कोरस आहेच.'
मग काय हो?
मी- माझ्या नानाचं लगीन, माझ्या नानाचं लगीन..
सगळे- याच्या नानाचं लगीन, याच्या नानाचं लगीन..
'होऽऽ माझ्या नानाचं लगीन, माझ्या नानाचं लगीन' असं म्हणत मी नकळत जी गिरकी मारली, ती बघून जब्बारनं जी दाद दिली ती मी कधीही विसरू शकणार नाही. पुढे मी अनेक प्रयोग केले, पण 'हाऊसफुल्ल' प्रयोगातही ती तशी दाद मी नाही मिळवू शकलो. मी कुठेतरी कमी पडलो, हे नक्की!
'घाशीराम'ची संहिता मी वाचली त्यावेळी नाना फडणवीसांच्या आणि त्याकाळच्या पेशवाईच्या कारकीर्दीविषयी मीही अज्ञानी होतो. काही जुजबी गोष्टी माहीत होत्या. अधिक खोलात शिरून त्यांचा जरा बारकाईने अभ्यास करण्याचा मी प्रयत्न केला. लहानपणापासून मला वाचनाचे वेड. फर्गसन कॉलेजमधील ग्रंथपाल प्रभाकर साने आणि माझे जिव्हाळ्याचे संबंध! त्यांच्या ओळखीने फर्गसन ग्रंथालयातील नाना फडणवीसांचे चरित्र (लेखक : वासुदेवशास्त्री खरे), 'घाशीराम कोतवाल' (लेखक : मोरोबा कान्होबा), नाना फडणवीसांचे आत्मचरित्र, 'पेशवाईतील शिक्षा', 'पेशवाईतील पत्रव्यवहार', बेळगावच्या रानडे नावाच्या लेखकाने नाना फडणवीस आणि पेशवाईसंबंधी लिहिलेले पुस्तक, नाटय़ाचार्य कृ. प्र. खाडिलकरांनी लिहिलेले 'सवाई माधवरावांचा मृत्यू'हे नाटक.. जे मिळेल ते साहित्य वाचून काढले. तेंडुलकरांनी नाटकात रंगविलेले 'गुलाबी' हे पात्रही एका जमाखर्चाच्या नोंदीत मिळाले. दिव्याच्या प्रसंगाचा तपशील 'पेशवाईतील शिक्षा' या पुस्तकात मिळाला. 'घाशीराम' आणि त्याचा मुलगा 'काशीराम' यांच्याविषयी वेगवेगळे संदर्भ मिळाले. ३१ ऑगस्ट १७९१ रोजी गुलटेकडी भागात घाशीरामला ब्राह्मणांनी दगडांनी ठेचून मारले, ही माहिती मिळाली. सवाई माधवराव, नाना फडणवीस, महादजी शिंदे (पाटीलबाबा) यांच्या राजकीय संबंधांविषयी माहिती मिळाली. माझी खात्री झाली की, नाटक लिहिण्यापूर्वी तेंडुलकरांनी या साऱ्या गोष्टींचा कसून अभ्यास केलेला आहे. नाटक कोणत्या पद्धतीने मांडायचे, याचा आराखडाही त्यांच्या डोक्यात पक्का आहे. सखारामबापू बोकील यांचा त्यांचे विरोधक 'वृद्ध कपित' असा उल्लेख करीत, हे वाचून 'माणूस काल, आज आणि उद्या सारखाच' याची खात्री पटली. 'घाशीराम कोतवाल'च्या निमित्ताने माझे बखरी, ताम्रपट, सनदा, पत्रव्यवहार यांचे नकळत बरेचसे वाचन झाले.
'घाशीराम'च्या यशाचे श्रेय कोणाला? यावर पुढे अनेक वर्षे उलटसुलट चर्चा झाल्या. याचे जब्बार पटेलांना श्रेय किती?, असा खवचट प्रश्नही अनेकांनी मला विचारला. आजवर मी त्याचे उत्तर दिले नाही, पण आज प्रथमच सांगतो- नाटक ही एक सामूहिक कलाकृती असते. लेखकापासून ते पडदा उघडणाऱ्या आणि पाडणाऱ्या प्रत्येकाचे त्यात योगदान असते. 'घाशीराम'च्या बाबतीत श्रेयाचा धनी कोण, हा प्रश्न निरर्थक आहे. पण निदान हे तरी मान्य कराल की नाही, की तेंडुलकरांनी लिहिलेल्या एका सूत्रधाराचे 'तीन' करणे, कलाकारांच्या गुणांप्रमाणे त्यांचा उपयोग करून घेणे आणि नाटकाचे 'तीन तेरा, नऊ अठरा' न वाजवता ४०-५० नवख्या कलाकारांना हाताशी घेऊन गोळीबंद प्रयोग सादर करणे, हे दिग्दर्शकामुळेच घडले ना! 'आम्हाला विषय वादग्रस्त वाटतो, पण तुमचा प्रयोग बघून आमचा विरोध बोथट होतो,' असं एकाच वेळी आक्रमक आणि हळुवार होऊन सांगणारे असंख्य प्रेक्षक भेटले. ह्यया तुमच्या तेंडुलकरांना नेमकं वाईटच कसं दिसतं? चांगलं दिसतच नाही का?ह्ण असे अनेकजण आजही विचारतात. 'सगळंच गुडी गुडी लिहिणारे तेंडुलकर नाहीत. माणसाच्या, समाजाच्या मनाचा ठाव घेणारे, त्यांच्या वर्तनाचा चढता-उतरता आलेख मांडणारे तेंडुलकरांसारखे लेखक थोडेच असतात,'असं माझं त्यावर उत्तर आहे- 'पचत असतील तर स्वीकारा; नसेल तर त्यांच्याकडे पाठ फिरवा.'
'घाशीराम'च्या तालमी सुरू असताना हळूहळू एक गोष्ट माझ्या ध्यानी येऊ लागली की, पी. डी. ए.मधील सीनिअर मंडळी फारशी तालमींकडे फिरकत नाहीत. भालबा केळकर आणि एक-दोघे दोन-तीन वेळा येऊन गेले, पण त्यांच्या वागण्या-बोलण्यात तटस्थपणा जाणवला. मी अगदीच नवखा; तरीही भीत भीत एके दिवशी सुरेश बसाळेला 'असं का रे?' असं विचारलं. त्यावर त्यानं दिलेलं उत्तर असं होतं- 'आमच्या संस्थेत ही पद्धत आहे. एकदा एखाद्याकडे काम सोपवलं की मधे त्यात कुणी लुडबूड करायची नाही. तू तुझं काम प्रामाणिकपणे करीत राहा.'
आज १४ डिसेंबर. रंगीत तालीम. केशवराव घुल्यांच्या साह्य़ाने पिंपरीच्या हिंदुस्थान अ‍ॅन्टिबायोटिक्सच्या हॉलमध्ये ती ठरली. वेळ- रात्रीची. रंगभूषाकार निवृत्ती दळवी व प्रभाकर भावे चकोट केलेल्या ब्राह्मणांच्या रूपात आम्हाला सजवू लागले. कपाळी दुबोटी गंध, भुवईत शेंदराचा टिळा. पात्रे सजली. वाद्ये लागली. ध्वनी-प्रकाशयोजना झाली. रंगीत तालमीला स्वत: विजय तेंडुलकर आवर्जून उपस्थित होते. रंगीत तालीम छानच झाली. तालमीनंतर तेंडुलकरांनी काही कागद नाना फडणवीसांचे काम करणाऱ्या डॉ. मोहन आगाशे यांच्या हाती दिले.
दुसऱ्या दिवशीच्या तालमीत जब्बार रंगीत तालमीतल्या त्रुटी आमच्याकडून घोटून घोटून दुरूस्त करून घेत होता तसतसा माझा शिणवटा वाढत चालला. शेवटी तर मी बधिरच झालो. तालीम संपवून घरी आलो आणि तापाने फणफणलो. अंग जाम ठणकू लागलं. रात्रभर झोप नाही. सकाळी सकाळी माझी पत्नी संजीवनी हिनं अण्णा राजगुरूंना फोन केला, 'अहो, यांच्या अंगात बराच ताप आहे. पलीकडून उत्तर आलं-'रामला म्हणावं, शांत पडून राहा. सगळं ठीक होईल.' सकाळी १० वाजता डॉ. विद्याधर वाटवे घरी हजर! आल्या आल्या त्यानं कमरेखाली दोन इंजेक्शनं खुपसली. गोळ्या-औषधं दिली. सख्त विश्रांती घ्यायची आज्ञा केली आणि वर 'संध्याकाळी ७ वाजता भरतवर ये,' असं सांगून तो निघून गेला. 'काहीतरी खा आणि मगच गोळ्या घे,' असं त्यानं निक्षून सांगितलं.
संध्याकाळपर्यंत मी अर्धवट गुंगीत होतो. उठलो. दाढी-आंघोळ केली. देवाला हात जोडून विनवणी केली- 'आम्ही सर्वानी खूप मेहनत घेऊन हा खेळ उभा केला आहे. तो निर्विघ्नपणे होऊ दे.'
तिसरी घंटा घणघणली. प्रेक्षागृहातील दिवे विझले. रंगमंचाचा दर्शनी पडदा बाजूला झाला. धूसर प्रकाशात मागील काळ्या पडद्याच्या पाश्र्वभूमीवर एक चौकोनी कमान! त्यावर मधोमध श्रीगजाननाची मूर्ती. रंगमंचाच्या मध्यभागी एक निरांजनाचे तबक. त्याच्यामागे प्रेक्षकांना जमिनीवर मस्तक टेकवून अभिवादन करणारा कोणीएक तरुण कलाकार. मृदुंगावर दमदार थाप पडली. मृदुंगाच्या तालावर तो कोणीएक उभा राहिला. तबकातील फुले त्याने प्रेक्षकांच्या दिशेने उधळली. निरांजनाच्या ज्योती अधिकच उजळल्या. मृदुंगाच्या लयीवर तो तरुण नाचू लागला. आता त्याच्या नाचाचा वेग वाढला. नृत्य संपवून तो रंगपटात गेला. रंगमंचावर अस्पष्ट प्रकाश. आणि पुन्हा प्रेक्षागृहातील दिवे उजळले. प्रेक्षकांच्या मागील बाजूने आवाज घुमला- 'श्रीगणराय!' हा घोष वाढत गेला. करवतकाठी धोतर, बाराबंदी, गळ्यात करवतकाठी उपरणे, डोईवर पेशवाई पद्धतीचे चक्री पागोटे, कानात भिकबाळी, कपाळी दुबोटी गंध, भुवईत शेंदूर अशा वेशातील बारा-पंधरा ब्राह्मण 'श्रीगणराय'चा निनाद करीत प्रेक्षकांतून वाट काढीत रंगमंचावर अवतरले. त्यांनी रंगमंचावर रांग केली. हात जोडून पुतळ्यासारखे स्तब्ध उभे राहिले. पुन्हा मृदुंगावर दमदार थाप पडली. श्रीगजाननाचा मुखवटा धारण केलेला एक कलाकार रंगमंचावर आला आणि लयदार पावले टाकीत रंगमंचावर पदन्यास करू लागला. आता तो पाठीमागील नि:स्तब्ध असलेला ब्राह्मणांचा पडदा सजीव झाला. झुलू लागला. गाऊ लागला.
'श्रीगणराय नर्तन करी, आम्ही पुण्याचे बामण हरी।
बामण हरी नर्तन करी, श्रीगणराय फेर की धरी।।'
नमन संपले आणि ब्राह्मणांच्या पडद्यातील कलाकारांनी रंगमंचावर वेगवेगळ्या ठिकाणी वाद्यांच्या तालावर वेगवेगळे गट केले. वाद्यांचा वेग आणि आवाज टिपेला पोहोचला आणि सूत्रधाराने रंगमंचावर प्रवेश केला. 'हो! हो!! हो!!!' असा आवाज देऊन वाद्यांना थांबविण्याचा इशारा त्यानं केला आणि मागे स्तब्ध झालेल्या ब्राह्मणांची ओळख करून दिली.
'हे सर्व पुण्याचे ब्राह्मण!'
आता एक-एक गट आपली ओळख करून देऊ लागला. ह्यवेदान्तशास्त्री, ज्योतिषमरतड, आम्ही कुंभकोणम्, आम्ही बनारस..रंगमंचावर एक अद्भुत नाटय़ साकारत होतं. माझा ताप कुठल्या कु ठे पळून गेला होता. थकव्याचा पूर्णत: विसर पडला होता. पहिला अंक संपला नाना फडणवीसांच्या (मोहन आगाशे) स्वगत, पण जाहीर आदेशानं- 'घाश्या, अक्करमाश्या, केला केला तुला कोतवाल..'आणि सूत्रधाराने दवंडी घुमवली.. 'ऐका हो ऐका, आजपासून घाशीराम सावळदास यास पुण्याचा कोतवाल केला आहे होऽऽऽ' साध्या सुती धोतर-अंगरख्यातील घाशीराम धिमी पावले टाकीत रंगमंचाच्या मधोमध उभा राहिला. दोन ब्राह्मणांनी नम्रपणे त्याच्या अंगावर रेशमी अंगरखा चढवला. कंबरपट्टा बांधला. डोईवर सरदारी पगडी चढवली. तबकातील आसूड घाशीरामाच्या हाती दिला. घाशीरामाने रंगमंचावर विखुरलेल्या, नतमस्तक झालेल्या अवघ्या ब्राह्मणांवर करडी नजर फिरवली. त्याच्या हातातील आसूड कडाडला आणि त्याने विकट हास्य केले- हाऽऽ हाऽऽऽ हाऽऽऽ आणि पहिला अंक संपला. दुसऱ्या अंकाचा पडदा उघडला तोच मुळी अतिशय आक्रमक, अंगावर येणाऱ्या गीताच्या आणि पदन्यासाच्या तालावर. गीताचे शब्द तेच होते, पण त्यांचा आविष्कार अत्यंत वेगळा होता..
श्री गणराय नर्तन करी। आम्ही पुण्याचे बामण हरी।
बामण हरी नर्तन करी। श्रीगणराय फेर की धरी।।
ब्राह्मणांच्या पडद्याच्या मधोमध असलेला सूत्रधार पुढे आला आणि पुन्हा ह्यहोऽ होऽ होऽह्ण करीत पडद्याचा आवाज त्याने थांबवला आणि घोषणा केली-
'पुण्यनगरीत घाशीराम कोतवाल झाले.'
पडद्याचा कोरस घुमला- 'झाले!'
'त्याचा कारभार चाले हो, कारभार चाले।
गौरी बोले, नाना डोले, घाशीरामाचे फावले साचे।
गौरी नाचे, नाना नाचे, घाशीरामाचे फावले साचे।'
आणि पुढील कथानकात पुण्यावर कडक 'घाशीरामी' सुरू झाली. एके ठिकाणी घाशीराम फसला आणि अखेर शेवटी शेवट आला. एक हात जेरबंद करून घाशीरामाला ब्राह्मणांच्या पुढे सोडला. संतप्त जमावाने त्याच्यावर दगडधोंडय़ांचा वर्षांव सुरू केला. जखमी, घायाळ, हिंस्र श्वापदासारखा रक्तबंबाळ घाशीराम गर्जना करतोच आहे- 'मी तुमच्या छाताडावर नाचलो. मारा, ठेचा मला.ह्ण मग एका भल्या धिप्पाड ब्राह्मणाने एक जड शिळा उचलली. आपल्या दोन्ही उंच हातांवर भक्कमपणे पेलली आणि जखमी घाशीरामाच्या मस्तकावर दाणकन् आदळली. घाशीराम गप्पगार झाला. आहे त्या स्थितीत जमाव गोठला आणि भग्न शिराच्या घाशीरामाचे मृत्युनृत्य सुरू झाले. ताशा कडाडला, टिपेला चढला आणि एका असहाय क्षणी तो धरणीवर कोसळला. कायमचा. जमावाने विजयी आरोळी ठोकली आणि धीरगंभीर पावले टाकीत नानांनी प्रवेश केला. सर्व जमावाने कमरेत वाकून त्यांना अभिवादन केले. नानांनी हातीच्या काठीने ढोसून घाशीराम नक्की मेला आहे, याची खात्री केली. त्यानंतर नाना रंगमंचाच्या उजव्या बाजूच्या कोपऱ्यात आले. प्रकाशवलय फक्त त्यांच्यावर. मग नानांनी पुण्यनगरीला आवाहन केले- 'पुण्यपतनस्थ नागरिकहो! या नगरीवरील एक महान संकट सरले. एक रोग टळला. आपणा सर्वाना छळणाऱ्या नरकासुराचा- घाश्या कोतवालाचा वध झाला. श्रीच्या कृपेने सर्व यथायोग्य पार पडले. त्याची कृपा आपणा सर्वावर आहेच.. या शुभ घटेनेनिमित्त पुण्यामध्ये तीन दिवस उत्सव चालावा अशी आमची आज्ञा आहे.'
आरोळ्या ठोकीत पांगलेला ब्रह्मसमुदाय पुन्हा रांगेत उभा राहिला. पुन्हा दणक्यात-
'श्रीगणराय नर्तन करी। आम्ही पुण्याचे बामण हरी।।'चा द्रुतलयीत कोरस सुरू झाला. नानांनी गुलाबीला खुणेनं बोलावले. नानांच्या भोवती नाचून ती आत गेली. ब्राह्मणांचा पडदा घाशीरामाचे कलेवर ओलांडून पुढे आला. नानाही त्या बारा ब्राह्मणांच्या रांगेत सामील झाले आणि पुन्हा एकवार..
'श्रीगणराय नर्तन करी। आम्ही पुण्याचे बामण हरी।।
बामण हरी नर्तन करी। श्रीगणराय फेरच की धरी।।'चा गजर सुरू झाला. दर्शनी पडदा पडला. खेळ संपला.
१६ डिसेंबर १९७२! पुण्याच्या भरत नाटय़मंदिरात महाराष्ट्र राज्य नाटय़स्पर्धेत पुणे केंद्रावरील प्राथमिक फेरीत प्रोग्रेसिव्ह ड्रॅमेटिक असोसिएशन, पुणे या प्रायोगिक संस्थेने सादर केलेल्या 'घाशीराम कोतवाल' या नाटकाचा शुभारंभाचा प्रयोग अशा रीतीने निर्विघ्नपणे पार पडला.. पुढील काळात अनेक विघ्ने निर्माण करण्यासाठी, अनेक वादळे उत्पन्न करण्यासाठी आणि झेलण्यासाठी, कलावंतांची कसोटी पाहण्यासाठी, त्यांच्या सत्त्वपरीक्षेसाठी, समाजमन ढवळून काढण्यासाठी आणि आधुनिक मराठी रंगभूमीवरील 'माइलस्टोन' ठरण्यासाठी! या सर्व ऐतिहासिक घटनांचा मी एक साक्षीदार. ह्यघाशीरामह्णमधील सूत्रधार! बाकी इतिहास पुढे केव्हातरी. तूर्त येथेच अर्धविराम घेतो-
'तुम्हा तो सुखकर हो शंकर..'
